ابن حوقل
Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Alî en-Nasîbî el-Bağdâdî (IV/X. yüzyıl)
Ṣûretü’l-arż adlı eseriyle tanınan İslâm coğrafyacısı.
Doğum ve ölüm tarihleri kesin olarak bilinmemektedir. 325’te (937) Bağdat’ta gördüğü bir olayı daha sonra anlatacak kadar hatırlaması ve 320’de (932) Medâin’de şahit olduğu bir konuşmayı nakletmesi bu tarihten önce doğduğunu göstermektedir. Aslen Nusaybinlidir; çocukluğunu ve gençliğini Nusaybin, Musul ve Bağdat’ta geçirmiş, öğrenimini bu şehirlerde tamamlamıştır. Hayatı hakkındaki bilgiler Ṣûretü’l-arż (el-Mesâlik ve’l-memâlik) adlı eserinden elde edilmektedir. Gençliğinde Bağdat’ta ticaretle uğraşmış, bu arada çeşitli ülkelerden bahseden eserleri okuyup öğrendiklerini tüccar ve seyyahlardan dinlediği hâtıralarla zenginleştirmiştir. Sonunda topladığı bilgilerin birbirinden farklı olması dikkatini çekmiş, okuduklarını ve duyduklarını gördükleriyle düzeltmek ve bilgisini artırmak için ticaret kervanlarına katılarak İslâm ülkelerini dolaşmıştır. 331-367 (943-977) yılları arasında İslâm dünyasında seyahat edip çağdaşı Muhammed b. Ahmed el-Makdisî gibi daha çok bizzat tuttuğu seyahat notlarını esas alıp adı geçen eserini meydana getirmiştir. Bazı müellifler, kitabındaki ifadelerine dayanarak onun Fâtımî taraftarı olduğunu söylerse de bu konuda kesin delil yoktur; nitekim koyu Sünnî Sâmânîler’i de övmektedir. Muhtemelen Bağdat’a hâkim olan Büveyhîler’in kötü idaresi onu Fâtımîler için iyi ifadeler kullanmaya zorlamıştır.
İbn Havkal, 7 Ramazan 331 (15 Mayıs 943) tarihinde Bağdat’tan hareket ederek önce Arap yarımadasının çeşitli bölgelerini, 336’dan 340’a (947-951) kadar Kuzey Afrika ve İspanya ile Büyük Sahrâ’nın güney kısımlarını, 344’te (955) Mısır, Doğu Anadolu ve Azerbaycan’ı, 350-358 (961-969) yılları arasında İran, Horasan ve Batı Türkistan’ı, 362’de de (973) Sicilya’yı dolaştı. 340 (951) yılına doğru Ebû Zeyd el-Belhî’nin öğrencilerinden coğrafyacı İbrâhim b. Muhammed el-İstahrî ile tanıştı. İstahrî’nin isteği üzerine onun, hocası Ebû Zeyd el-Belhî’nin Ṣuverü’l-eḳālîm adlı eserini esas alarak yazdığı Ṣûretü’l-arż adlı kitabındaki haritaları ve bilgileri tashih etti. İstahrî’nin eserini görmesi yazmayı düşündüğü coğrafya kitabı üzerinde etkili oldu. Her ne kadar çalışmasının kaynağı bu eser ise de İbn Hurdâzbih, Ceyhânî ve Kudâme b. Ca‘fer’in kitaplarından da faydalanmıştır.
Ṣûretü’l-arż, Belhî’nin tarzında kaleme alınmış bir İslâm dünyası coğrafya kitabı olup kısa bir takdimi takip eden iki ana bölümden meydana gelir. Birinci bölümde, dünya haritası ve eserin telifinde takip edilen metotla ilgili bilgilerin verildiği bir girişten sonra sırasıyla Arap yarımadası, Basra körfezi ve çevresi, Kuzey Afrika, Endülüs, Sicilya, Mısır, Suriye, Akdeniz, el-Cezîre ve Irak anlatılır; ayrıca her bölgenin haritası verilir ve açıklaması yapılır. İkinci bölümde İslâm dünyasının doğu yarısı yani İran, Azerbaycan, Sind, Horasan, Sicistan, Hazar denizi ve çevresiyle Batı Türkistan ele alınır ve her bölge anlatılırken gayri müslim komşu ülkeler hakkında önemli bilgiler verilir; Türkler, Ruslar, Güney İtalya şehirleri, Nübye ve Sudan hakkında anlatılanlar bu husustaki en güzel örneklerdir. Ebû Zeyd el-Belhî ve İstahrî’nin eserleri, “es-Sûretü’l-Me’mûniyye (es-Sûretü’l-Hindiyye)” denilen haritanın tashihi ve yeniden yapılmış şerhleriydi. İbn Havkal ise dolaştığı İslâm ülkeleri ve komşuları hakkında topladığı siyasî, idarî ve iktisadî coğrafyaya dair bilgileri seleflerinin eserleriyle karşılaştırarak ortaya gerçek ve müstakil bir çalışma koymuştur. Onun özellikle, bir bölge hakkında bilgi verdiği zamanki durumundan başka daha önceki siyasî durumuna ve geçirdiği değişikliklere de işaret etmesi dikkat çeker. İslâm coğrafyacılarının eserleri arasında, çeşitli bölgelerde üretilen ve ticaret yapılan mallara dair en çok ve en sağlam bilgileri veren onun eseridir ve bu konuda en güzel örneği Mâverâünnehir bölgesine ayırdığı bölüm teşkil eder.
İbn Havkal’in kitabı uzun bir çalışmanın ürünü olup ikisi
müellifin kendi hayatında olmak üzere üç kere telif edilmiştir.
Günümüze kadar gelen nüshalardan anlaşıldığına göre bunların ilki,
Seyfüddevle el-Hamdânî’ye (ö. 356/967) sunulmuş, Hamdânîler hakkında
tenkitler ihtiva eden ikincisi ise 367 (977) yılında tamamlanmıştır.
378’de (988) meydana getirildiği sanılan üçüncü telife müellifin
ölümünden sonra bazı ilâveler yapıldığı anlaşılmaktadır. Eser ilk defa
Michael Jan de Goeje tarafından Bibliotheca geographorum arabicorum
serisinin II. cildi olarak yayımlanmıştır (Leiden 1873). Daha sonra
Johannes Heindrik Kramers, başta Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndeki
(III. Ahmed, nr. 3346) nüsha olmak üzere çeşitli yazmalarla de Goeje
neşrini ve daha sonraki müelliflerin eserden yaptıkları iktibasları
karşılaştırarak tenkitli neşrini yapmıştır (Leiden 1938-1939, 1967;
tıpkıbasım nşr. Fuat Sezgin, Islamic Geography serisi içinde, c. XXXV,
Frankfurt 1992). Kramers ayrıca eseri Fransızca’ya tercüme etmiş ve bu
tercüme Gaston Wiet tarafından yeniden gözden geçirilerek yayımlanmıştır
(Configuration de la terre, I-II, Paris-Beyrut 1964). Eser William
Ouseley tarafından İngilizce’ye (The Oriental Geography of Ibn Haukal,
London 1800; tıpkıbasım, nşr. Fuat Sezgin, Islamic Geography serisi
içinde, c. XXX, Frankurt 1992) ve Ca‘fer Şuâr tarafından Farsça’ya
(Tahran 1345) tercüme edilmiştir. Eserin Mâverâünnehir ve Türkler’le
ilgili kısımları Ramazan Şeşen tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir (İslâm
Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara 1985, s. 162-173,
207-246). İbn Havkal’in Sicilya hakkında ayrı bir kitap yazdığı
bilinmekteyse de esere henüz rastlanmamıştır.
BİBLİYOGRAFYA
İbn Havkal, Ṣûretü’l-arż; Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1664; Serkîs, Muʿcem, I,
90-91; S. M. Ali, Arab Geography, Aligarh 1960, s. 64-68; I.
Krachkovsky, Târîḫu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ʿArabî (trc. Selâhaddin Osman
Hâşim), Kahire 1963, I, 200-205; A. Miquel, La géographie humaine du
monde musulman jusq’au milieu du XIe siècle, Paris 1967, s. 299-309;
a.mlf., “Ibn Ḥawḳal”, EI2 (Fr.), III, 810-811; Sarton,
Introduction, I, 674; Zekî Muhammed Hasan, er-Reḥḥâletü’l-müslimûn
fi’l-ʿuṣûri’l-vüsṭâ, Beyrut 1401/1981, s. 39-42; J. Vernet, “İbn Ḥavḳal
Ebü’l-Ḳāsım Muḥammed” (trc. Bahâeddin Hürremşâhî), Zindegînâme-i
ʿİlmî-yi Dânişverân, Tahran 1367, I, 373; Studies on Ibn Ḥavqal and
Al-Istahrī (ed. Fuat Sezgin), Frankfurt 1992; Ahmed Ramazan Ahmed,
er-Riḥle ve’r-raḥḥâletü’l-müslimûn, Cidde, ts., s. 117-127; Abdurrahman
Hamîde, Aʿlâmü’l-coġrâfiyyîne’l-ʿArab ve muḳteṭafât min âs̱ârihim,
Dımaşk 1416/1995, s. 210-233; Francesco Gabrieli, “Ibn Ḥawqal e gli
Arabi di Sicilia”, RSO, XXXVI (1961), s. 245-253; Nehemia Levtzion,
“Ibn-Hawqal, the Cheque and Awdaghost”, JAfr.H, IX/2 (1968), s. 223-233;
Jean-Claude Garcin, “Ibn Hawqal, l’orient et le Maghreb”, Revue de
l’occident musulman et de la Méditerranée, XXXV, Aix-en-Provence 1983,
s. 77-91; William Granara, “Ibn Hawqal in Sicily”, Elîf, III, Kahire
1983, s. 94-99; Abderrahman Tlili, “La Sicilia Descrita Della Penna de
un Autore del X Secolo: Ibn Hawqal”, Sharq al-Andalus, VI, Alicante
1989, s. 23-32; C. van Arendonck, “İbn Havkal”, İA, V/2, s. 747; Anas B.
Khalidov, “Ibn Ḥawqal”, EIr., VIII, 27-28; Ca‘fer Şuâr, “İbn Ḥavḳal”,
DMBİ, III, 381-384.
