شمس الدين سراج عفيف
(ö. 801/1399’dan sonra)
Târîḫ-i Fîrûz Şâhî adlı eseriyle tanınan Delhi Sultanlığı tarihçisi.
Muhtemelen 751 (1350) yılında Abuhar’da doğdu. Delhi Türk Sultanlığı’nın hizmetinde bulunan bir aileye mensuptur. Babası Sultan Fîrûz Şah Tuğluk’un hizmetinde önemli görevler yapmıştır (Târîḫ-i Fîrûz Şâhî, s. 127, 197). Dedesi ve babası gibi çeşitli görevler ifa eden Şemseddin’in ölüm tarihi kesin olarak bilinmemektedir.
Şemseddîn-i Sirâc’ın en önemli eseri Târîḫ-i Fîrûz Şâhî’dir (Menâḳıb-ı Fîrûz Şâhî). 801 (1398-99) yılından sonra telif edilen eser beş kısımdan ve her kısım on sekiz alt başlıktan (mukaddime) oluşmaktadır. Birinci kısımda Fîrûz Şah Tuğluk’un tahta çıkışına kadar olan faaliyetleri, ikinci kısımda Bengal ve Orissa savaşları, Hisar ve Fîrûzâbâd şehirlerinin inşası ile Nagarkot muhasarası, üçüncü kısımda Tatta seferi, dördüncü kısımda Sultan Fîrûz Şah’ın idare şekli ve imar faaliyetleri, beşinci kısımda Şehzade Feth Han, büyük hanlar ve meliklerle Sultan Fîrûz Şah’ın son dönemi hakkında bilgi verilmektedir. Beşinci kısmın son üç mukaddimesinin kaybolduğu anlaşılmaktadır. Târîḫ-i Fîrûz Şâhî, Delhi Türk Sultanlığı tarihçilerinden Ziyâeddîn-i Berenî’nin (ö. 758/1357) aynı adı taşıyan eserine zeyil olarak kaleme alınmıştır (s. 29-30). Fîrûz Şah’ın doğumundan ve ilk saltanat yıllarında meydana gelen olaylardan kısaca bahseden müellif, Fîrûz Şah’ın hükümdarlığının altıncı yılından itibaren cereyan eden hadiseleri ayrıntılı biçimde anlatmış, bu arada kendi gözlemlerinin yanı sıra babasının ve adını zikretmediği bazı kimselerin nakillerinden yararlanmıştır (s. 19, 21, 39, 96, 109, 127, 305).
Târîḫ-i Fîrûz Şâhî devrin siyasî hadiselerinin yanı sıra sosyal, ekonomik ve kültürel hayatla ilgili önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Bunlar arasında özellikle imar faaliyetleri, vergiler ve ziraî hayata dair bilgiler dikkati çeker. Kitap dönemin siyasî-idarî müesseseleriyle dinî tarih için de önem taşımaktadır. Müellif eserinde olaylarla ilgili toplayabildiği bütün mâlûmatı aktarmaya çalışmıştır. Bu arada sık sık şiirlerden faydalanmış ve anekdotlara yer vermiştir. Timur’un Hindistan seferi sonrasındaki karışıklıklara şahit olan Şemseddin, Fîrûz Şah Tuğluk dönemini altın çağ, sultanın kendisini de ideal hükümdar diye tasvir etmektedir. Eser Târîḫ-i Firişte başta olmak üzere birçok kitaba kaynak teşkil etmiştir.
Günümüze pek çok nüshası ulaşan Târîḫ-i
Fîrûz Şâhî (Rieu, I, 241-242; III, 920-921; Storey, I/1, s. 511;
Münzevî, Fihristvâre …, II, 1197) Mevlevî Vilâyet Hüseyin tarafından
Bibliotheca Indica serisi içinde yayımlanmış (Calcutta 1307/1890) ayrıca
1965’te Karaçi’de basılmıştır. Fedâ Ali Tâlib 1938’de eseri Urduca’ya
tercüme etmiş, kitabın Hindistan tarihiyle ilgili bölümleri Sir Henry
Miers Elliot ve John Dowson tarafından İngilizce’ye çevrilmiştir (The
History of India As Told by Its own Historians, Delhi 1866-1877, 1990,
III, 269-373). Muhammed Abdülhak ed-Dihlevî 1299 (1881) yılında eseri
özetlemiştir. Kaynaklarda Şemseddîn-i Sirâc’a Menâkıb-ı ʿAlâʾî,
Menâḳıb-ı Sulṭân Ġıyâs̱üddîn Tuġluḳ Şâh, Menâḳıb-ı Sulṭân Muḥammed,
Ẕikr-i Ḫarâb-ı Delhi adlı eserler de nisbet edilmiştir (Luniya, s. 79).
BİBLİYOGRAFYA
Şemseddîn-i Sirâc Afîf, Târîḫ-i Fîrûz Şâhî (nşr. Mevlevî Vilâyet
Hüseyin), Kalküta 1891; Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts, I,
241-242; III, 920-921; Ethé, Catalogue of Persian Manuscripts, I, 90-91;
W. Ivanow, Concise Descriptive Catalogue of the Persian Manuscripts in
the Collection of the Asiatic Society of Bengal, Calcutta 1924, I,
35-36; Storey, Persian Literature, I/1, s. 509-512; P. Hardy, Historians
of Medieval India: Studies in Indo-Muslim Historical Writing, London
1960, s. 40-55; Nefîsî, Târîḫ-i Naẓm u Nes̱r, I, 186; Münzevî, Fihrist,
VI, 4613-4614; a.mlf., Fihristvâre-yi Kitâbhâ-yi Fârsî, Tahran 1375 hş.,
II, 1197; B. N. Luniya, Some Historians of Medieval India, Agra 1969,
s. 78-82; Safâ, Edebiyyât, III/2, s. 1320; M. Gholam Rasul, The Origin
and Development of Muslim Historiography, Dakka 1985, s. 71-75; The
History of India (ed. H. M. Elliot – J. Dowson), Delhi 1990, III,
269-373; “Târîḫ-i Fîrûz Şâhî”, Dânişnâme-yi Edeb-i Fârsî (nşr. Hasan
Enûşe), Tahran 1380, VI/1, s. 635-636; S. Conermann, Historiographie als
Sinnstiftung: Indo-Persische Geschichtsschreibung Während der Mogulzeit
(932-1118/1516-1707), Wiesbaden 2002, s. 74-75; I. H. Siddiqui, “Shams al-Dīn-i Sirādj ʿAfīf”, EI2 (İng.), IX, 296-297.
Osman Gazi Özgüdenli
