İslâm medeniyeti tarihinin başlangıcından itibaren gelişmiş naklî ve aklî ilimlere ait literatürünü konu edinen Geschichte des arabischen Schrifttums (GAS), bir Türk âlimi olan Fuat Sezgin’in Frankfurt’ta yürüttüğü geniş kapsamlı araştırma ve yayın projesinin henüz tamamlanmamış ürünüdür. Bu büyük çaplı eserin, XI. yüzyılın ilk çeyreğine kadarki dönemi içine alan ilk dokuz cildi yayımlanmış olup (Leiden 1967-1984) XI-XVIII. yüzyıllar arasını ihtiva etmesi planlanan beş ciltlik ikinci kısmı ise hazırlık safhasındadır. Şimdiye kadar yayımlanan ciltlerin konuları şunlardır: I. cilt (1967) Kur’an ilimleri, hadis, tarih, fıkıh, kelâm, tasavvuf; II. cilt (1975) şiir; III. cilt (1970) tıp, eczacılık, zooloji, veterinerlik; IV. cilt (1971) simya, kimya, botanik, tarım; V. cilt (1974) matematik; VI. cilt (1978) astronomi; VII. cilt (1979) astroloji, meteoroloji ve bununla ilgili disiplinler; VIII. cilt (1982) lugat ilmi; IX. cilt (1984) gramer. Hazırlanmakta olan ciltler ise temel İslâmî ilimlerin yanı sıra edebiyat, fizik, teknoloji, coğrafya, felsefe, mantık, ahlâk ve siyaset dallarına ait literatürü konu edinecektir.
Geschichte des arabischen Schrifttums’u başlangıçta Carl Brockelmann’ın Geschichte der arabischen Litteratur adlı eserine, özellikle İstanbul kütüphanelerindeki yazmalar bakımından bir ek olarak tasarlayan Fuat Sezgin daha sonra fikrini değiştirmiş ve bir ölçüde ondan da faydalanmakla birlikte tamamen yeni ve müstakil bir eser hazırlamaya girişmiştir. Sonuç olarak kitap, dünya kütüphanelerindeki Arapça yazmaların basit bir bibliyografik dökümü olmaktan çıkmış ve gerektiğinde derinlemesine tahlillere yer veren bir İslâmî ilimler tarihine dönüşmüştür. Fuat Sezgin hem ilim dalları için yazdığı mukaddimelerde, hem de İslâm ve tevarüs ettiği Helenistik çağ ilimler tarihinin ünlü şahsiyetleri üzerinde yoğunlaştırdığı incelemelerinde yöntem olarak bir ilim tarihçisi gibi çalışmış ve modern araştırmaların ışığında kaleme aldığı bu bölümleri yaygın kanaatleri değiştirebilecek yeni malzemelerle desteklemiştir. Geschichte des arabischen Schrifttums’un aynı zamanda kapsamlı bir ilimler tarihi olma özelliği, onun ilk yazılış amacı doğrultusunda erken dönemde kaleme alınan Arapça yazmalar literatürünün eksiksiz bir dökümünü verme çabasını ikinci plana itmemiş, eserde Brockelmann’ın ortaya koyduğu yazmalara birçok ilâve yapıldığı gibi günümüze kadar tanınmadan kalmış ya da müellifi belirlenememiş çeşitli eserler de gün ışığına çıkarılarak araştırmacıların bilgisine sunulmuştur. Bu muhteva ile araştırmacılara önemli miktarda malzeme verilirken aynı zamanda yeni araştırmalar yapmalarına imkân sağlayacak yeni ufuklar da açılmıştır. Nitekim erken döneme ait bu kapsamlı literatür taramasının geriye doğru götürüldükçe kendiliğinden yeni yorumlara yol açtığı görülmektedir. Meselâ ilk dönem hadis literatürü meselesi ele alındığında hadis yazımının sanıldığından -özellikle de şarkiyatçıların sandığından- çok daha gerilere gittiği anlaşılmakta, yahut söz gelimi Câbir b. Hayyân’ın dayandığı Helenistik literatür ele alındığında bu kültürün İslâm dünyasına bilinenden çok daha erken bir dönemde girmeye başladığı ve tercüme faaliyetinin de VII. yüzyıla kadar çıkarıldığı müşahede edilmektedir.
Eserde her ilim dalı için tarihî malzemenin elverdiği ölçüde uygulanan genel plan şöyledir: Önce o ilme ait tedvîn tarihi modern araştırmaların ışığında incelenmekte, ardından kronolojik esasa göre Emevî ve Abbâsî dönemi müellifleri ele alınmakta (yaklaşık 430’a [1038] kadar), daha sonra her birinin hal tercümesi verilip arkasından da ondan bahseden klasik ve modern kaynaklar belirtilmektedir. Müelliflere dair bu bölüm gerektiği durumlarda hacimli bir monografiye dönüşmekte ve özellikle incelenen kişinin ilim tarihindeki yeri ve önemi aydınlatılmaktadır. Bunun arkasından eserlerine geçilerek bunların yeni bulunanlar da dahil olmak üzere yazma nüshaları, şerhleri, muhtasarları verilip bu eserlere öteki klasik müelliflerce yapılan atıflar yahut o eserlerden yapılan iktibaslar kaydedilmekte ve daha sonra eğer varsa modern neşirleri, tercümeleri ve haklarında yapılmış araştırmalar tanıtılmaktadır. Her cildin sonunda müellif ve eserlerin, ayrıca Grekçe ve Latince kaynaklarla çağdaş yazarların indeksi yer almaktadır. Bunlardan başka çeşitli ciltlerde Arapça yazmaların bulunduğu dünya kütüphaneleriyle bu kitaplara dair katalogların listesi de sunulmuştur.
Geschichte
des arabischen Schrifttums’un Almanca orijinali E. J. Brill Yayınevi
(Leiden) tarafından çıkarılmaktadır. İlk iki cildin Arapça’ya tercümesi
Târîḫu’t-türâs̱i’l-ʿArabî adıyla yapılmıştır. 1977-1978 yıllarında Fehmî
Ebü’l-Fazl ve Mahmûd Fehmî Hicâzî tarafından çevrilen bu ciltler,
el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb adlı kuruluşun finansmanıyla
Kahire’de yayımlanmış, daha sonra bu projenin yürütülmesini, 1978
yılında İmam Muhammed b. Suûd İslâm Üniversitesi ile Melik Suûd
Üniversitesi (eski Riyad Üniversitesi) üstlenmiş ve 1983’te İmam
Muhammed b. Suûd İslâm Üniversitesi tarafından tekrar ele alınan I.
ciltle (dört cüz) II. cildin (beş cüz) ilk üç cüzü aynı adla
yayımlanmıştır. Bunların tercümesi Mahmûd Fehmî Hicâzî imzasını, 1984
yılında çıkan II. cildin dört ve beşinci cüzlerinin tercümesi ise Arafe
Mustafa imzasını taşımaktadır. Abdullah b. Abdullah Hicâzî tarafından
tercüme edilen IV. (1986) ve VII. (1410) ciltler Melik Suûd
Üniversitesi, Arafe Mustafa tarafından tercüme edilen VIII. cilt de (iki
cüz, 1988) Muhammed b. Suûd Üniversitesi tarafından neşredilmiştir.
BİBLİYOGRAFYA
Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, I-IX, Leiden 1967-84.
a.mlf., GAS (Ar.), I/1, mütercimin sunuşu, s. 5-6, F. Sezgin’in mukaddimeleri, s. 7-16.
Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleymân, Kitâbetü’l-baḥs̱i’l-ʿilmî, Mekke 1403/1983, s. 171-173.
Maʿa’l-Mektebe, s. 37-39.
